mefhum-u kıyasîsi ve "dâll-bi'l-iktizâ"nın mânâ-yı zarurîsi ve daha başka mefahim, umumen bu silsilenin birer tabakasından in'ikad eder ve şu madenden çıkar. Eğer seyretmek istersen, kendi vicdanına bak, şu meratibi göreceksin. Şöyle:
Senin mahbubun, vaktâ gözünüzün penceresinden şua ve berk-i hüsnünü vicdanınıza ilka ederse, o aşk denilen nâr-ı mûkade birden yandırmaya başladığından, hissiyat iltihaba başlamakla, âmâl ve müyûlât dahi heyecana gelip birden o âmâller, üst kattaki hayalin tabanını deler. İmdat istediklerinden, o hazinetü'l-hayalde safbeste-i hareket ve mahbubun mehasinini ellerinde tutmuş veyahut onun mehasinini hatıra getirmekle tasvir eden, başkasının mehasiniyle işbâ olunmuş olan hayalât ise o âmâlin imdadına koşarlar; beraber hücum edip hayalden lisana kadar inmekle beraber, zülâl-i visale olan meyli arkalarında ve firaktan olan teellümü sağda ve tâzim ve tedip ve iştiyakı sola, ve terahhum ve lûtfu iktiza eden mahbubun mehasinini önlerine, ve hediye olarak medihanın gerdanını ve senanın dürlerini ellerine almakla beraber, o اَلنَّارُ الْمُوقَدَةُ عَلَى اْلاَفْئِدَةِ [1] ıtlakına şayan olan o ateşi söndürmek için zülâl-i visali celb eden tavsif-i bi'l-fezâil ile arz-ı hacet ederler.
İşte, bak, kaç tabakatta bildiğin mânâdan başka ne kadar maânî başlarını çıkarıp görünüyor. Eğer korkmuyorsan, İbni Fârıd'ın veya Ebu Tayyib'in gözlerinden müthiş olan vicdanlarına bak. Ve vicdanın tercümanı olan
غَرَسْتُ بِاللَّحْظِ وَرْدًا فَوْقَ وَجْنَتِهَا * حَقٌّ لِطَرْفِىَ اَنْ يَجْنِى الَّذِى غَرَسَا * [2]
Hem de
فَلِلْعَيْنِ وَ اْلاَحْشَۤاءِ اَوَّلَ هَلْ اَتٰى * تَلاَ عَائِدِي اْلاٰسِى وَثَالِثَ تَبَّتِ * [3]